یک مهارت مهم در مدیریت دامداری کاهش هزینه های مربوط به خوراک است. استفاده از محصولات فرعی باکیفیت و ارزان قیمت، هنر دامدار یا جیره نویس است.

شناخت مواد خوراکی و مواد مغذی و استفاده درست از مواد خوراکی باکیفیت و ارزان قیمت در جیره و بالانس کردن مواد مغذی تنها راه کاهش هزینه های مربوط به خوراک و در نتیجه افزایش بهره وری در دامداری هاست.

در این مقاله قصد داریم به صورت طبقه بندی شده به معرفی محصولات فرعی و جایگزین در خوراک دام بپردازیم تا با خیال راحت و شناخت کافی از این محصولات در جیره های غذایی دامداری خود بهره گیرید.

 

 

 

 

 

 

محصولات فرآوری شده و جایگزین

 

 

مقدمه

به نام خداوند دانا و توانا که این امکان را به ما هم داده که دانا و توانا باشیم. تفاوت دامدار موفق و ناموفق در توجه به جزئیات است. کلیات را همه می دانند.

برای کسب سود بیشتر در دامداری چند روش وجود دارد. اصلی ترین روش این است که بیاییم قیمت تمام شده هر کیلو شیر یا هر کیلو گوشت را پایین تر بیاوریم. حال سوال این است که با روش های تغذیه ای چگونه می توان هزینه ها را کاهش داد؟

در هر شهری یا هر دامداری، دسترسی به پسماندها یا محصولات فرعی فرق می کند. مثلا کسی که مرکز یا غرب کشور است ممکن است به تفاله انار دسترسی داشته باشد ولی کسی دیگر در مشهد خیر. بنابراین مهم است که بدانیم در شهر ما چه محصولاتی در دسترس ما هست و بعد قیمت آنرا چک کنیم و بعد بدانیم با چه درصدی استفاده کنیم.

تمام مواردی که اینجا مطرح می شود قبلا انجام شده و در دانشگاه طرح های آزمایشی داشته اند و از تجربه اساتید بزرگ کشور استفاده شده است. آخرین جوانه ای که فرستادیم کشتارگاه 448 کیلو گوشت داشته که در جیره ی آن از خوراک فرعی استفاده کردیم.

در مواقعی که خوراک یارانه ای فراوان است شاید لزومی به استفاده از پسماندها نباشد ولی مواقعی که نهاده نیست باید از خوراک های فرعی استفاده کرد. پس اگر میخواهید موفق باشید، چابک باشید و زودتر از بقیه به سود برسید این مقاله را کامل مطالعه و اجرا کنید.

قبل از هر چیز خدا را شکر می کنیم. وقتی خدا را شکر می کنیم می بینیم که چه داشته هایی داریم، یادمان می آید چه مواردی داشتیم و هیچ وقت به آن دقت نکردیم و یا مواردی ممکن بوده در زندگی ما باشد و الان نیست. وقتی خدا را شکر می کنیم حالمان خوب است و وقتی حالمان خوب است قطعا در کارمان موفق تریم و مغزمان بهتر کار می کند.

 

 

تعریف پسماندها و محصولات فرعی

پسماندها نظیر تفاله انار و پودر گوشت و …

پسماندها با محصولات فرعی فرق می کند. کنجاله سویا یک محصول خیلی با ارزش است و عملا به آن سلطان پروتئین می گوییم ولی جالب است بدانید که کنجاله سویا یک محصول فرعی است. یا از طرف دیگر سیلاژ ذرت که یک محصول تقریبا قیمت پایین است یک محصول اصلی به حساب می آید. در نتیجه ملاک برای تشخیص محصول فرعی یا اصلی، قیمت پایین آن نیست.

پس لطفا در مقابل پسماندهای کشاورزی و محصولات فرعی گارد نداشته باشید و فکر نکنید وقتی می گوییم پسماند یا محصول فرعی یعنی آشغال. اینها آشغال نیستند، بلکه طلاهایی هستند که ما به آنها توجه نمی کنیم.

چون در کشور ما 30 درصد محصولات کشاورزی در مراحل کاشت، داشت و برداشت تبدیل به ضایعات می شود و سوال این است که آیا درست است این محصولات دور ریخته شوند؟ وقتی خداوند دام های نشخوار کننده را طوری آفریده است که با استفاده از سیستم نشخوارشان یک محصول بی کیفیت را تبدیل به یک محصول باکیفیت مثل شیر و گوشت کنند، چرا از این قابلیت استفاده نکنیم؟

ما زمانی می توانیم از جو و ذرت به شکل نامحدود استفاده کنیم که اولا خشک سالی نباشد و منابع زیاد باشد و تعداد دام کم باشد و در نتیجه منابعی که داریم با تعداد دام ما بالانس باشد. از آنجایی که آمده ایم اصلاح نژاد انجام داده ایم و دامداری را گسترش داده ایم اما منابع داخلی برعکس کمتر هم شده است چون درگیر خشکسالی بوده ایم.

از طرف دیگر یک بازه های زمانی واردات خوب انجام می شود و ما دائما ذرت، جو و کنجاله سویا داریم ولی در مقاطعی واردات کم می شود.

بنابراین نباید اجازه دهیم این 30 درصد هدر رود. طبق آمار اعلام شده ضایعات محصولات کشاورزی یک سال کشور برابر واردات جو و ذرت همان سال کشور است. این محصولات شاید از نظر ارزش غذایی با نهاده های اصلی نزدیک نباشند ولی اگر فرض کنیم یک سوم این ارزش غذایی را داشته باشند، چرا نباید از اینها استفاده کنیم؟

پس حال که با تعاریف این محصولات آشنا شدیم و به ارزش غذایی آنها پی بردیم، می رویم که با خیال راحت آنها را در جیره های غذایی استفاده کنیم.  

 

 

چرا ضایعات؟

یک نکته خیلی مهم است و آن این است که ما دامی را داریم که می تواند محصولات بی کیفیت را به محصولات باکیفیت تبدیل کند. بنابراین چرا باید بیاییم گندمی که تغذیه انسان است را به دام بدهیم؟ منظور از نان خشک ضایعات نان است و قرار نیست برویم از نانوایی نان بگیریم و بیاریم و خشک کنیم. ما هیچ وقت غذای انسان را نباید به دام بدهیم. انسان و دام همین شکلی هم در استفاده از منابع در رقابت هستند و ما نباید این شرایط را بدتر کنیم و این کار اخلاقی و درست نیست.

یک واقعیت در دامداری وجود دارد و آن این است که اگر میخواهیم سود بیشتری کنیم باید از ضایعات استفاده کنیم. ما نمیتوانیم با سویا 18 هزار تومانی و جو ذرت 10 هزار تومانی یک کنسانتره 10 هزار تومانی با کیفیت خوب داشته باشیم، اما اگر بیاییم ضایعات را در جای مناسبش در جیره به کار ببریم و جیره را بر اساس انرژی، پروتئین، منابع معدنی و ویتامینی، بر اساس ADF و NDF و همه ی آنچه برای ما مهم است، بالانس کنیم، آنوقت می توانیم جیره ارزان تری داشته باشیم. از آنجایی که مصرف دام های ما خیلی بالاست هر هزار تومانی که قیمت جیره هایمان را پایین بیاورد، یک دفعه سود ما خیلی تغییر می کند.

واقعیت این است که ما یک نقطه سر به سر در دامداری هایمان داریم و بهبود آن نقطه ی سر به سر جایی اتفاق می افتد که بیاییم با استفاده از محصولات ارزان تر، از دام شیر و گوشت بگیریم. ما نباید خوراک کم به دام بدهیم و از آن شیر کم بگیریم، بلکه ما باید خوراک کم به دام بدهیم و شیر زیاد از آن بگیریم. یعنی باید بهره وری را بالا ببریم، بازدهی را بالا ببریم و همه ی اینها وقتی اتفاق می افتد که ما ضایعات را کاملا بشناسیم.  

 

انواع پسماندهای کشاورزی

 

پسماندهای دامی

پسماندهای دامی دو مدل هستند:

دسته ی اول مثل پودر آب پنیر پودر آب پنیر یکسری مصارف انسانی هم دارد ولی ما در مورد مصرف دامی آن صحبت می کنیم. به دو مدل مایع و پودری وجود دارد و در قسمت منابع پروتئینی بیشتر در مورد آن صحبت می کنیم.

دسته ی دیگر شامل پودر گوشت و پودر ماهی هست. واقعیت این است که پودر ماهی یک محصول ارزشمند هست و قیمت آن بالاست و ما آنرا خیلی در قسمت ضایعات کشاورزی نگاه نمی کنیم و در واقع از جنبه ی کاهش قیمت به آن نگاه نمی کنیم بلکه از جنبه ی بالا بودن بهره وری و بالا بردن تولید شیر به آن نگاه می کنیم.

پس به پودر ماهی به عنوان یک منبع که سبب کاهش قیمت شود نگاه نمی کنیم بلکه به عنوان محصولی نگاه می کنیم که بازدهی را بالا می برد و چون می دانیم که پودر ماهی منبعی است که پروتئین عبوری بالایی دارد و ما برای گاوهای شیری به منابع پروتئین عبوری نیازمندیم، بنابراین پودر ماهی را به این منظور استفاده می کنیم ولی در واقع باید بدانید که در هر صورت پودر ماهی یک پسماند به حساب می آید.

 

 

 

پسماند غلات

پسماند غلات خیلی گسترده است و تنوع آنها خیلی زیاد است و در جیره نویسی خیلی به ما کمک می کنند.

در چه مناطقی می توان از پسماند غلات استفاده کرد؟ تمام شهرهای کشور می توانند از این محصولات استفاده کنند ولی چون کارخانه های فراوری غلات در استان های تهران، البرز، سمنان، قزوین و اصفهان است برای این مناطق می تواند هزینه ی حمل کمتری داشته باشد.

از جمله پسماند غلات می توان به خرده ذرت اشاره کرد. خرده ذرت حتی حالتی که خیلی آردی هم باشد باز می توانیم از آن در جیره ی دامهای گوشتی و غیر شیری استفاده کنیم.

محصول دیگر در این دسته، سبوس ذرت است. سبوس ذرت یک محصول دوست داشتنی می باشد چون سبوس هست و ارزش غذایی دارد و همچنین پروتئین خوبی دارد.

کنجاله جرم ذرت دیگر پسماند غلات است. این محصول بسیار دوست داشتنی است زیرا هم چربی خوبی دارد و هم پروتئین خوبی درد. در برخی مواقع که حساب شده باشد و جیره نویس ماهر باشد می شود کنجاله جرم ذرت را با بخشی از پودر چربی جایگزین کرد. یکی دیگر از پسماند های غلات، خرد گندم است.

ما همیشه می گوییم از گندم که غذای انسان است در جیره ی دام استفاده نکنید ولی به هر حال در فراوری هایی که برای گندم انجام می شود، نظیر بوجار کردن، یکسری محصولات جانبی بدست می آید. به خرده گندم، گندم شکسته، ضایعات گندم و زیر بوجاری هم می گویند. خرده گندم در واقع همان گندم های ریز و یک سری آشغال هایی است که ممکن است داشته باشد.

محصول دیگر در این دسته گلوتن ذرت است که به دو شکل گلوتن ذرت 60 درصد و گلوتن ذرت 40 درصد می باشد. پسماندهای غلات خیلی متنوع هستند. در پسماندهای غلات هم منابع پروتئین داریم و هم منابع انرژی و هم منابع فیبر. به همین علت پسماندهای غلات خیلی خوب هستند و ما می توانیم از آنها در جیره استفاده کنیم.

 

 

پسماند بقولات

پسماند بقولات مثل کاه عدس و کاه لوبیا دو دسته هستند:

• کاه ها
• منابع پروتئینی

عموما بقولات پروتئین خوبی دارند ولی اگر بخواهیم به عنوان مثال نخود سالم را استفاده کنیم خب قیمت آن خیلی بالاست و به جای آن می توانیم برویم مثلا پودر ماهی با قیمت کمتر بخریم. اما ضایعات اینها خیلی قیمت پایینی دارند، مثلا ضایعات لوبیا قیمت خیلی پایینی دارد. این محصولات کربوهیدرات خوبی دارند و پروتئین خوبی دارند. در نتیجه کمک می کنند هم بخش انرژی جیره و هم بخش پروتئینی جیره تامین شود.

چیزی که در این گروه مهم است این است که آیا قیمت آنها به صرفه هست یا نیست. یکی دیگر از محصولات این دسته، پوسته ی نخود است. پوسته نخود و پوسته سویا از نظر ظاهر خیلی به هم شبیه هستند ولی پوسته سویا یک قسمت های سیاه رنگی هم دارد. در خصوص این محصولات در بخش کاه ها و منابع پروتئینی بیشتر صحبت می کنیم.

 

ضایعات تره بار

سیب زمینی معروف ترین محصول این دسته است. و از آن زیاد استفاده می کنیم. چیزی که مهم است ضایعات سیب زمینی نباید سیب زمینی های خراب و کپک زده یا خیلی گل دار باشد. پس فقط منظور ما محصولی است که فقط اندازه آن ریز است. در بخش منابع انرژی در این خصوص بیشتر صحبت می کنیم.

هندوانه و میوه ها در بخش علوفه ها دسته بندی می شوند. مثلا هندوانه که کلی آب دارد دیگر در بخش منابع انرژی دسته بندی نمی شود. چون به نسبت رطوبت، منابع قندی آن پایین است.

از بادمجان یا استفاده نکنید یا با دقت استفاده کنید چون می تواند حساسیت زا باشد. ما یک زمانی در مزرعه ای که مشاور بودیم، بادمجان زیاد کشت کرده بودند و روی دست شان مانده بود. در آن زمان ما در دامداری نبودیم و بعدا زنگ زدند گفتند که چشم های گاوها باد کرده و از بینی و دهان شان آبریزش دارد و فکر می کنیم مسموم شده اند. ما آمدیم کلی بررسی کردیم و اول فکر کردیم اوره زیاد دادن و … . و بعد مشخص شد که بادمجان استفاده کردند.

پس هر ضایعاتی خواستید استفاد کنید اول بدانید عوارض آن چیست؟ مزایا و معایب آن چیست؟ و بعد استفاده کنید.

 

 

کنجاله ها

کنجاله ها محصول فرعی حساب می شوند. مثلا کنجاله سویا و سایر کنجاله ها نظیر کنجاله کنجد، کنجاله کلزا، کنجاله زیتون، کنجاله آفتابگردان و …

عکس کنجاله کلزا و کنجاله آفتابگردان خیلی به هم شبیه است. بنابراین شناخت کنجاله ها خیلی مهم است و در قسمت منابع پروتئینی کامل صحبت می کنیم.

برخی از کنجاله ها ممکن است انرژی خوبی هم داشته باشند. یکی از ویژگی های کنجاله سویا این است که علاوه بر پروتئین، یک مقدار انرژی هم دارد و این باعث میشود که خیلی با دست باز استفاده کنیم.

در خصوص کنجاله زیتون نکته این است که در واقع نمی توان آنرا کنجاله بگوییم زیرا در واقع تفاله زیتون صحیح است. ولی به اصطلاح بین دامدارها و بازار کنجاله زیتون جا افتاده است.

دلیل این است که کنجاله ها محصولاتی هستند که از دانه های روغنی بدست می آیند. یعنی وقتی دانه های روغنی تحت شرایطی روغن شان گرفته می شود، چیزی که از آن باقی می ماند کنجاله است. این کنجاله پروتئین خوبی دارد که البته بیشترین پروتئین را کنجاله سویا دارد و بعد کلزا و بعد تخم پنبه و بعد گلرنگ و آفتابگردان.

کنجاله کنجد به سه شکل وجود دارد:

• پلیت
• پرک
• ورقه ای

ورقه ای را بیشتر در کارگاه های سنتی می بینیم. این نوع را با قیمت پایین تر می شود گیر آورد و چون در این کارگاه ها روغن را به خوبی نمی تواند بگیرند، یک مقدار چربی بالاتر و انرژی بالاتری دارند. قاعدتا برای دامداری های صنعتی که مصرف بالایی دارند، به صرفه نیست که بروند و بگردند و از این کارگاه ها تهیه کنند ولی برای دامداری های سنتی به صرفه است.

 

ریشه ها

مثل تفاله چغندر قند، نیشکر، ملاس نیشکر، ملاس چغندر قند

تفاله چغندر قند هم به شکل پلیت وجود دارد و هم به شکل پرک.

پلیت ها گاها یک مقدار ملاس بیشتری دارند. ملاس چون خیلی شیرین است، خوش خوراک است، قند آن بالاست و انرژی بالایی دارد، ممکن است به خوش خوراکی کمک کند ولی از طرفی آسیاب کردن آن سخت است و هزینه بر هست. البته برای دامداری ها نوع پلیت خوب است چون از 24 ساعت قبل آنرا خیس می کنند تا نرم شود. ولی برای کارخانه های خوراک دام توصیه می شود از نوع پرک استفاده کنند.

ملاس به شکلی تریلی (فله)، بشکه ای و گالنی وجود دارد. هر سه نوع در دسترس است ولی برای کارخانه های خوراک دام نوع تریلی مناسب تر است. برای دامداری های صنعتی بزرگ نوع بشکه ای مناسب تر است و برای دامداری های سنتی نوع گالنی. در مورد ریشه ها در منابع انرژی بیشتر صحبت می کنیم.

 

پسماندهای محصولات باغی

مثل انار، تفاله میوه ها، تفاله مرکبات، تفاله گوجه، تفاله لیمو گاهی فقط پوست محصول را داریم و گاهی برگ و پوست تفاله گوجه گاهی در دسته محصولات باغی دسته بندی می شود.

باید دقت کنیم در هر فصل چه تفاله هایی هست و همچنین در شهر من چه تفاله هایی هست. گاهی در خصوص پروتئین برخی تفاله ها خیلی تبلیغ می شود که بعضا اینگونه نیست. پس حتما از مراکز معتبر خرید نماید.  

 

 

صنایع تبدیلی

این بخش خیلی گسترده و متنوع است. بخش جذابی است و خیلی می توان از آن استفاده کرد. در این بخش منابع انرژی را داریم و منابع پروتئین هم داریم.

ضایعات چیپس اینطور نیست که قیمتش بالا باشد، همین چیپس با کیفیت خوب را می توان با کیلویی ده هزار تومان خرید. ضایعات چیپس هم منبع انرژی است (چربی دارد) و بواسطه ی مقدار نمکی که دارد خوش خوراک است و ما از سال 1395 از آن در جیره ها استفاده می کنیم.

در خصوص مقدار و نحوه استفاده از ضایعات چیپس می توانید با کارشناسان ما در ارتباط باشید. ضایعات چیپس هم به افزایش وزن و هم افزایش چربی شیر کمک می کند.

ضایعات کیک (پودر کیک) خیلی محصول دوست داشتنی است. منبع انرژی و منبع پروتئین و خوش خوراک است.

اگر بخواهیم بقایای گوجه فرنگی را از کارخانه ها بگیریم در دسته صنایع تبدیلی قرار میگیرد ولی زمانی که خودتان از مزرعه می گیرید و قبل اینکه وارد کارخانه شود، آنوقت می رود در دسته محصولات باغی.

بقایای کمپوت سازی نیز در این دسته قرار می گیرند.

محصول دیگر در این دسته بقایای برنج کوبی نظیر سبوس برنج،  آردک برنج و شالی برنج است. نکته مهم این است که این محصولات در کیفیت های مختلفی وجود دارند. یکسری برای دام استفاده می شود و یکسری برای بستر. بیشتر مواقع وقتی صحبت از ضایعات می شود به ذهن دامدار سبوس برنج می آید و چون کارخانه ها از نوع بی کیفیت سبوس برنج استفاده کرده اند و دامدارها نتیجه خوبی نگرفته اند پس اینطور نتیجه گیری می کنند که کل ضایعات بد هستند.

مورد دیگری که در این دسته قرار میگیرد آرد دامی در صنایع آردسازی است. نکته ای که وجود دارد این است که اگر میخوهید آرد استفاده کنید اولا آرد دامی استفاده کنید و دوما شرایط استفاده از آن را رعایت کنید و حتما در کنار آن از جوش شیرین استفاده نمایید.

 

هشدار

ممکن است بگویید این محصولات را از قبل میشناختیم ولی موضوع این است که موارد مطرح شده در حد مقدمه هستند و خیلی مطالب باقی مانده است و در ادامه مقاله و سایر مقالات مرتبط به آن  می پردازیم.

مهم تر اینکه اگر یک مطلبی را می دانید دلیل نمی شود که نخواهید اطلاعات بیشتری داشته باشید. و اینکه اطلاعات را دسته بندی داشته باشید و اینکه اطلاعات را چطور اجرا کنید مهم است.

در ادامه میخواهیم نحوه ی اجرای درست را یاد بگیریم وگرنه اینکه مثلا تفاله انار چی هست را با یک سرچ در اینترنت میشود پیدا کرد.

نکته ی دیگر اینکه لطفا به سرچ های اینترنت خیلی اعتماد نداشته باشید. زیرا به عنوان مثال کسی که فروشنده ی تفاله لیمو است طبیعتا از خواص بیشمار آن می گوید و ممکن است معایب آنرا نگویند و چون میخواهند بفروشند ممکن است درصد استفاده را بیشتر اعلام کنند. پس مقالات و منابع را حتما با دقت ببینید و از کارشناسان مشاوره بگیرید.

 

نحوه استفاده از پسماندها و محصولات فرعی

به منظور استفاده بهینه از پسماندها باید موارد زیر را مد نظر قرار داد:

• کاهش مواد ضد مغذی با شستشو و عملیات خاص

برخی از این پسماندها یکسری مواد ضد مغذی دارند که ممکن است برای حیوانات مسمومیت ایجاد کنند یا اصلا ممکن است سبب کاهش قابلیت هضم شود. بنابراین با شستشو و یکسری عملیات خاص می شود این کار را انجام داد.

• خشک کردن

برای مثال  تفاله چغندر. خیلی ها به خاطر اینکه نوع تر قیمت پایین تری دارد، از تفاله تر چغندر استفاده می کنند ولی دو تا عیب دارد:

اولا وقتی از تفاله تر استفاده می کنیم باید حتما آنرا سیلو کرد. یعنی فرآیند سیلو کردن را انجام داد. یعنی پلاستیک کشید و هوا را خارج کرد که خراب نشود. کلا هر محصولی که رطوبت بالایی داشته باشد برای جلوگیری از خراب شدن باید سیلو کرد. این کار به هر حال یکسری دردسر هایی دارد و اگر درست انجام ندید احتمال کپک زدن و اتلاف مواد مغذی وجود دارد.

دوما وقتی تفاله تر می خریم عملا پول به آب دادیم چون ماده خشک کمی دارد. باید بیایم حساب کنیم ببینیم ماده خشکی که در حالت تر دارد، چقدر است و ماده خشکی که در حالت خشک دارد چقدر است و بعد با هم مقایسه کنیم که آیا ارزش خرید دارد یا خیر؟ فرضا اگر تفاله چغندر خشک کیلویی 8 هزار تومان باشد، حدود 90 درصد ماده خشک دارد. حال اگر یک تفاله چغندر تر داشته باشیم که 40 درصد ماده خشک داشته باشد، قیمت آن باید زیر 3500 تومان باشد که بگوییم به صرفه است.

پس حواستان باشد که باید بیاییم دقیقا حساب کنیم که هر واحد ماده خشک این محصول چقدر ارزش دارد و بعد بر اساس ماده خشک حساب کنیم و تصمیم بگیریم.

• غنی سازی

غنی سازی معمولا برای کاه مطرح میشود. انواع کاه نظیر کاه گندم، کاه جو، کاه نیشکر و … این شکلی کیفیت را بالاتر می بریم و ارزش غذایی بالاتر می رود.

• سیلو کردن

مواردی که رطوبت بالایی دارند حتما باید سیلو شوند. مثلا همین تفاله چغندر با همان فرآیندی که ذرت علوفه ای رو سیلو میکنیم.

• پختن همراه با ضد عفونی

پختن معمولا برای سیب زمینی زمانی که نمی توانیم آنرا خرد کنیم، اتفاق می افتد. بین سیب زمینی پخته و سیب زمینی خام تفاوت معناداری پیدا نشده اما توصیه می کنیم اگر شرایطش را دارید در دامداری های کوچک با پختن نتیجه بهتری می گیرید. 

 

مواد ضد تغذیه ای پسماندها و محصولات فرعی و نحوه مقابله با آن

برخی از پسماندها و محصولات فرعی، مواد ضد تغذیه ای دارند. در زیر به چند مورد اشاره میکنیم:

• تانن

مثلا در برگ زیتون، پوست انار، پوست پسته، پوست بادام و گردو تانن را داریم. تانن یک ماده ی ضد تغذیه ای است که میاد روی قابلیت هضم پروتئین اثر میگذارد. یعنی اگر ماده ای داشته باشیم که تانن زیادی داشته باشد، میتواند قابلیت هضم پروتئین جیره را پایین بیاورد. بنابراین یک وقت هایی اگر تانن جیره زیاد باشد وقتی میایم حساب میکنیم چون ارزش یک منبع پروتئینی ما را پایین آورده پس اگر اصلا از آن استفاده نکنیم بهتر است. البته این مشکل راه حل دارد که در ادامه خواهیم گفت.

• موم ها

مثل همین موم زنبور عسل، یک لایه ای هستند که روی برخی موارد هستند و روی برخی منابع خوراکی هستند و باعث میشوند قابلیت هضم پایین بیاد.

• صمغ ها و ترکیبات تلخ

مثلا تفاله زیتون یک مقدار تلخ است چون یکسری ترکیبات تلخ دارد. یا کنجاله کلزا اگر خیلی زیاد استفاده شود تلخ است. این به خاطر یکسری ترکیبات تلخیست که در خودش دارد و همچنین یکسری مواد ضد تغذیه ای هم دارد.

راه حل چیست؟

یا شستشو با آب معمولی این مواد ضد تغذیه ای رو از بین میبرد یا میایم با آب اسیدی یا با آب قلیایی ملایم آنها را از بین می بریم.

یادتان باشد این کارها، کارهایی نیست که ما بتوانیم در دامداری خودمان انجام بدهیم. اینها کارهایی هستند که کارخانه های فراوری باید انجام دهند و ما آماده شده باید استفاده کنیم. چون کار سختی است و ممکن است درست انجام ندهیم و همین استفاده از مواد اسیدی یا قلیایی دام را دچار مشکل کند.

 

نحوه ارزش گذاری پسماندها و محصولات فرعی

ما ممکن است پسماندهای زیادی در دسترس داشته باشیم ولی قرار نیست از همه ی آنها استفاده کنیم، پس ارزش گذاری خیلی مهم ست. ما در جیره یک تعداد محدود از این مواد را انتخاب میکنیم و جیره را بر اساس آنها بالانس می کنیم و اصلا به این صورت نیست که ما یک جیره ای داشته باشیم که به هیچ عنوان جو و ذرت داخل آن نباشد. بنابراین مواردی را انتخاب میکنیم که ارزش استفاده داشته باشد. در ارزش گذاری محصولات فرعی موارد زیر مهم هستند:  

 

ماده خشک

یکی از مهم ترین موارد برای ارزش گذاری، ماده خشک است. آن چیزی که به دام می دهیم با آن چیزی که واقعا مورد استفاده قرار می گیرد فرق دارد. چون فرضا یک کنجاله سویا استفاده می کنید که رطوبت آن 10 درصد است. وقتی یک کیلو از این کنجاله در جیره استفاده می کنید، چون 10 درصد رطوبت دارد، عملا شما 900 گرم به دام داده اید. پس چیزی که برای ما مهم است ماده خشک است و بخش رطوبت از طریق ادرار، مدفوع و تعریق از بدن دفع می شود. پس وقتی در خصوص درصد ها صحبت می کنیم یا در خصوص نسبت علوفه به کنسانتره صحبت می کنیم، منظورمان بر اساس ماده خشک است. منظورمان بر اساس چیزی است که در واقع به مصرف دام می رسد و نه بر اساس چیزی که در آخور دام است. بنابراین هرچه ماده خشک بالاتر باشد، ارزش آن محصول بالاتر است. فرضا اگر 2 تا محصول دارید که ماده خشک یکی 90 درصد و یکی 80 درصد است اما قیمت های برابری دارند، شما باید آن محصولی که 90 درصد ماده خشک دارد را انتخاب کنید. 

 

مواد ضد تغذیه ای

مورد بعدی در ارزش گذاری مصولات فرعی این است که چقدر مواد ضد تغذیه ای داشته باشد. مثلا پوست پسته یا بلوط چون تانن زیادی دارند، باعث می شوند قابلیت هضم پروتئین کم شود و بجز این حالت قابض دارند و باید حالت قلیایی را انجام داده باشند و بعد بیاییم از آنها استفاده کنیم. اگر مواد ضد تغذیه ای مثل تانن یا گوسیپول در منابع خوراکی زیاد باشد در این صورت این محصولات ارزش خرید ندارند زیرا از یک سطحی بالاتر ممکن است سبب مسمومیت شود.  

 

هزینه حمل و نقل

یعنی به عنوان مثال کسی که به شهرهای جنوبی کشور نزدیک است برایش استفاده از کاه نیشکر به صرفه است یا کسی که به شهرهای شمالی نزدیکتر است برای او استفاده از سبوس برنج به صرفه است. افرادی که به شهرهای مرکزی نزدیکتر هستند طبیعتا استفاده از محصولات زیادی برایشان مناسب است.

گاهی اوقات می بینیم اگر یک محصولی را از شهری دیگر خرید کنیم ارزان تر است ولی به همان اندازه باید کرایه ماشین پرداخت کنیم. در این حالت با توجه به مشکلاتی که ممکن است در خرید و در مسیر رخ دهد، بهتر است از محل نزدیک تهیه شود. پس کرایه خیلی مهم است. اینکه چرا یک دامدار شمالی باید برود کاه نیشکر خرید کند، اصلا قابل درک نیست. آیا فکر میکنید نیشکر از کاه برنج بهتر است؟ خیر

پس هدف این است که محصولات با ارزش غذایی خوب تهیه کنیم و به این نکته توجه کنیم که آن محصول در دسترس باشد.  

 

خوش خوراکی

به عنوان مثال تفاله زیتون یا کنجاله کلزا زمانی که خیلی زیاد در جیره استفاده کنیم، تلخ هستند و خوش خوراکی کم می شود. یکی از محصولات خوش خوراک که بسیار خوش نام است، ملاس چغندر است.

مثال دیگر پودر کیک است و هر زمان ما استفاده کردیم، دام به آن اعتیاد پیدا کرد به شکلی که وقتی پودر کیک حذف کردیم خیلی بیشتر از ارزش غذایی پودر کیک، اثر منفی در دام گرفتیم. زیرا با حذف پودر کیک، خوش خوراکی جیره کم شد و چون دام به آن عادت کرده بود باعث شد مصرف خوراک پایین بیاید.  

 

 

انرژی و پروتئین

انرژی و پروتئین خیلی مهم است. اینکه آن منبعی که دارید استفاده می کنید چقدر انرژی دارد؟ چقدر پروتئین دارد؟ برخی مواد یک مقدار پروتئین دارند ولی اینقدر کم هست که اصلا ارزش خرید ندارد.

یا ممکن است محصولی مثلا 14 درصد پروتئین داشته باشد ولی به نسبت کنجاله کلزا که 38 درصد پروتئین دارد اصلا به صرفه نباشد. باید قیمت هر واحد انرژی و قیمت هر واحد پروتئین محصول را حساب کنیم و بعد بیاییم مثلا با کنجاله سویا یا کنجاله کلزا مقایسه کنیم یا در خصوص انرژی با جو یا ذرت مقایسه کنیم و بعد متوجه شویم ارزش هر واحد پروتئین و انرژی چقدر است.

گاهی می بینیم قیمت هر واحد پروتئین اینقدر بالا در می آید که اصلا از آن محصول استفاده نکنیم بهتر است و همان سویا یا کلزا بهتر است.  

 

TVN

شاخص TVN را برای برخی منابع پروتئنی می توانیم در نظر بگیریم. TVN همان ازت کل یا ازت آزاد (فرار) کل است. هرچه این شاخص بالاتر باشد کیفیت آن محصول پایین تر است. فرضا اگر یک پودر گوشت با تی وی ان 250 که قیمت آن برابر با کلزا است، ارزش پول دادن ندارد.