یونجه خشک و مرغوب اولین انتخاب خوراک دام

اولین انتخاب خوراک دام چیست؟ یونجه خشک و مرغوب در چه مناطقی از کشور قابل تهیه است؟ قیمت این محصول تابع چه عوامل و ویژگی هایی است؟

فهرست مطالب

یونجه و اهمیت آن در تغذیه دام

نشخوارکنندگان ویژگی های فوق العاده ای دارند، توانایی تبدیل خوراک هایی نظیر علوفه خشک شده، مواد الیافی و محصولات فرعی صنعتی که به طور معمول برای انسان قابل استفاده نیستند به خوراک هایی نظیر شیر و گوشت که مورد مصرف انسان قرار می گیرند، یکی از این ویژگی ها است. این ویژگی حاصل تجزیه شدن مواد غذایی با استفاده از میکروب های موجود در پیش معده ی این نشخوارکنندگان و بهره گیری آنها از محصولات نهایی به منظور اعمال فیزیولوژیک آن است، که در آخر محصولات پروتئینی مورد مصرف انسان را به وجود می آورد. با نگاهی به جیره غذایی دام ها می توان دریافت که گیاهان علوفه ای به لحاظ اقتصادی و فیزیولوژیکی بخش اعظم را شامل شده به نوعی که شصت تا هفتاد درصد از ماده خشک دریافتی را تامین می نمایند. یکی از مواد لازم در جیره دام ها، فیبر می باشد که برای صحیح کار کردن شکمبه نیاز است. بر این اساس اهمیت یونجه به عنوان مرغوب ترین و مناسب ترین گیاه علوفه ای برای دسته ی نشخوار کنندگان مشخص می گردد.

سطح زیر کشت یونجه

از یونجه با اسم Medicago sativa تحت عنوان ملکه نباتات علوفه ای یاد می شود. این محصول حدود ۳۳ میلیون هکتار از مزارع تحت کشت جهان را به خود اختصاص داده است. در کشور نیز سطح زیر کشت یونجه به بیشتر از ۴۴۹۰۰۰۰ تن می رسد.از استان همدان با شرایط آب و هوایی خاصی که دارد با دارا بودن بیش از ۵ و نیم میلیون واحد دامی به عنوان یکی از قطب های اصلی دامپروری کشور نام برده می شود. شرایط اقلیمی مناسب همدان این منطقه را به یکی از مستعد ترین بخش های کشور جهت کشت یونجه تبدیل کرده به نوعی که امروزه چیزی حدود ۳۹۵۵۴ هکتار از مزارع این منطقه به کشت یونجه اختصاص داده شده است. میزان تولید علوفه خشک این استان نزدیک به ۴۶۱۲۱۸ تن در سال بوده که از این حیث مقام ششم را در کشور به خود اختصاص داده است. میانگین عملکرد این استان به بیش از ۱۰ تن علوفه ی خشک در هکتار می رسد.
یونجه را از جهات بسیاری می توان به عنوان یکی از بهترین نباتات علوفه ای قلمداد نمود زیرا:

۱- یونجه از نظر تولید بسیار پر محصول می باشد.

۲- مواد خوراکی قابل هضم آن بسیار بالاست.

۳- در اکثر شرایط آب و هوایی قابل تولید است.

۴- میزان قابل ملاحظه ای به خاک افزوده می نماید.

عوامل موثر بر ارزش غذایی یونجه

۱- سویه، واریته و گونه گیاه: ارزش غذایی و ترکیبات شیمیایی یونجه خشک تا حدی به سویه و گونه آن مرتبط است. ارقام متفاوت یونجه اگرچه با شرایطی مشابه قابل کشت است، اما از نظر مواد معدنی در سطوح متفاوتی وجود دارند.
۲- نسبت ساقه به برگ: یکی از معیار های سنجش نژاد یونجه، نسبت ساقه به برگ است. آزمایشات نشان می دهند، پنجاه درصد پروتئین بخش هوایی یونجه در برگهای آن هستند. برگ ها در یونجه بسیار مهم اند زیرا دو سوم ماده غذایی و به صورت کلی یک سوم ماده خشک را شامل می گردند.
۳- مرحله رشد در زمان برداشت:مهمترین مورد تاثیرگذار بر ترکیب علوفه یونجه مرحله رشد است. هر چه سن علوفه زیاد می گردد، میزان نیاز آن به بافتهای ساختمانی بالا رفته و میزان کربوهیدراتهای ساختمانی نظیر سلولز و همی سلولز و لینگین آن افزایش یافته و پروتئین آن کاهش می یابد.
۴- خصوصیات و حاصلخیزی خاک: نوع خاک سبب تغییر ارزش غذایی و ترکیبات گونه های گیاهان می گردد. یونجه از جمله گیاهانی است که به یک خاک حاصلخیز، خاکی با مقدار زیادی مواد معدنی و همچنین PH بسیار بالا (حد مطلوب ۵/۶) نیاز دارد. کاشت یونجه در خاک های اسیدی سبب حاصلخیزی و بهبود ساختمان آنها شده و بسیار رضایت بخش خواهد بود. PH خاک در جذب مواد معدنی برای یونجه یک عامل بسیار مهم است. نیکل، منگنز، روی و کبالت از جمله مواد معدنی قابل جذب برای یونجه هستند که در خاکهای PH پایین اتفاق می افتد. بر خلاف این مواد معدنی، موادی دیگر نظیر سیلینوم و مولیبدن در خاکهای PH بالا به میزان بیشتری جذب می گردند.
۵- تاثیرات اقلیم آب و هوای فصلی بر ترکیبات یونجه: عوامل تاثیر گذار بر قابلیت و تشکیل الیاف یونجه عبارتند از سن، شدت نور، درجه حرارت و کود ازته. افزایش تشکیل لینگین و کاهش قابلیت هضم در نتیجه زیاد شدن درجه حرارت و سن گیاه است. همچنین کاهش میزان دیواره سلولی و بالارفتن قابلیت هضم در اثر افزایش کود ازته و شدت نور است.
۶- فصل و زمان برداشت یونجه: تحقیقات به عمل آمده نشان می دهند که مهمترین عامل تاثیر گذار بر کیفیت یونجه، مرحله رشد در زمان برداشت است. از آنجا که علوفه هایی نظیر یونجه رشدی متفاوت در مقایسه با گندمیان دارند، سریعترین تغییرات در هنگام گلدهی و بلوغ آنها صورت می گیرد.در تحقیقی که بر میزان پروتئین خام یونجه و بر اساس مقدار ماده خشک در چین دوم صورت گرفته است، نتایج زیر حاصل شده است: یونجه در هنگام آغاز غنچه دهی ۵/۲۱، غنچه دار شدن کامل ۴/۱۹، آغاز گلدهی ۴/۱۸ ، میانه های گلدهی ۱/۱۷، گل کامل ۹/۱۵ و گلدهی کامل مقدار ۶/۱۳ درصد گزارش شده است. بر این اساس مناسب ترین زمان برداشت علوفه یونجه در چین اول در هنگام غنچه دهی و در چینهای دوم، سوم موقعی که مزرعه به ۱۰ درصد گل دهی رسیده باشد، است.

انواع یونجه ایرانی

۱- یونجه بغدادی: یونجه بغدادی ویژه مناطق گرمسیری نظیر مناطق جنوبی و استان خوزستان می باشد. بوته های بلند و برگ های پهن از ویژگی های این نوع یونجه بوده که ارتفاع آن تا یک متر نیز می رسد. از علوفه سبز آن در ماه های مناسب سال نزدیک سی تن تولید شده و به صورت میانگین هشت تا ده چین نیز قابل برداشت است.
۲- یونجه همدانی: این نوع یونجه نسبت به دیگر یونجه های ایرانی نسبت به سرما و زمستان مقاوم تر است. رشد یونجه همدانی کند بوده و برداشت آن در سال به سه چهار چین در سال می رسد.بطور میانیگین ارتفاع بوته آن هشتاد و پنج سانتیمتر بوده و شکل ظاهری بوته ها بلند و شاخ و برگ های آن نسبت به یونجه های دیگر کمتر و کوچکتر است. از این یونجه حدود هشت تا ۱۵ تن در سال محصول خشک قابل برداشت است.

۳- یونجه یزدی: مناطقی با آب و هوایی معتدل و بخش هایی که زمستانی سخت ندارند برای کشت این یونجه مناسب هستند. ارتفاع این نوع یونجه از یونجه های همدانی کمتر و حدود ۵۰ تا ۶۰ سانتیمتر است اما برگ های آن بزرگ تر و برگ و شاخ های آن در مقایسه با یونجه همدانی بیشتر است.
۴- یونجه بمی: ویژه بخش های گرم یا حاره است. در مقایسه با دو نوع قبلی شاخ و برگهای زیادتری داشته و با ارتفاع حدود ۶۰ تا ۶۵ سانتیمتر چیزی مابین یونجه های یزدی و همدانی است. در صورت کشت مناسب این یونجه در مناطق گرمسیری، بیشتر از ده چین قابل برداشت است. از این نوع یونجه با نام یونجه هفت چین نیز اسم می برند و در مقایسه با یونجه های یزدی و همدانی محصول بیشتری می دهد.

ارزش غذایی یونجه

در بین گیاهان علوفه ای یونجه از ارزش غذایی بالاتری برخوردار است، در حالی که نسبت انرژی به پروتئین آن پایینتر است. مراحل رشد یونجه در هر چین مختلف است و در نتیجه ترکیبات شیمیایی آن نیز در هر مرحله با مرحله های دیگر متفاوت است. برگ و ساقه ی یونجه ترکیبات شیمایی مختلفی داشته و برگ در مقایسه با ساقه با ارزش تر می باشد. اگر چه فسفر یونجه متوسط است، اما میزان کلسیم گیاهی آن بالاست.
بهترین زمان برداشت یونجه به علت اینکه الیاف خام در هنگام پایان گل بالاست و یونجه سخت و خشبی می شود و همچنین وجود موادی تلخ در آن و حضور ساپونین و گونه ای الکالوئید در این مرحله از رشد، حیوان ها یونجه های به گل نشسته را با بی اشتهایی مصرف می کنند.نوع استفاده از یونجه مناسب ترین زمان برداشت را مشخص می نماید. اگر یونجه ای باکیفیت جهت مصرف گاوهای شیری مد نظر باشد، بهترین مرحله زمان غنچه دهی یا قبل تر از آن است. با توجه به نوع یونجه، بازه زمانی ۲۸ روز یا کمتر زمان مناسبی برای برداشت است. در پرورش گوساله های پرواری که خیلی کیفیت بالا مد نظر نیست، یونجه را باید در هنگام ۲۵ تا پنجاه درصد گلدهی برداشت نمود. در این حالت حداکثر محصول بدست آمده است. اگر چه برداشت در زمان غنچه دهی میزان تولید را حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد می کاهد، اما میزان پروتئین و ارزش غذایی آن در مقایسه با چیدن در مراحل اواسط گلدهی بیشتر است.

ملاک های تشخیص یونجه مرغوب

علاوه بر نوع یونجه و زمان برداشت یونجه که بر کیفیت و ارزش غذایی یونجه تاثیر گذار هستند، به طور کلی موارد زیر در تشخیص یونجه های باکیفیت حائز اهمیت هستند.

یونجه کاملا خشک باشد.
یونجه خالص و عاری از هرگونه علف هرز باشد.
یونجه سالم و بهداشتی و عاری از هر گونه کپک زدگی باشد.

یونجه خشک بهتر است یا تر؟

بررسی ها نشان می دهند یونجه به شکل تر یا خشک مزیتی را برای استفاده در خوراک دام ایجاد نمیکند، هرچند مدارکی در دست است که نشان می دهند یونجه تر مقدار تولید شیر را بیشتر می نماید.در مصرف یونجه تر به این نکته باید توجه نمود که انبار نمودن یونجه با رطوبت زیاد مشکلات و خطراتی را به دنبال دارد. رطوبت یونجه بدون استفاده از مواد نگهدارنده نباید بیشتر از ۱۵ درصد باشد.

تشخیص خشک بودن یونجه

به طور کلی به دو روش می توان رطوبت یونجه را سنجید: روش های تجربی و استفاده از رطوبت سنج

در روش های تجربی تولید کننده ها یونجه را قبل از بسته بندی لمس می کنند، اگر یونجه ترد و شکننده باشد، زمان مناسب برای بسته بندی رسیده است. البته هنگامی که ساقه ها خیلی خشک هستند، بسته بندی با مشکلاتی همراه می شود که باید زمان بسته بندی را ابتدای روز یا غروب انتخاب کرد تا برگ ها مقداری رطوبت جذب نمایند. خریداران که یونجه را به صورت بسته بندی می بینند به منظور اطمینان از خشک بودن داخل بسته ها باید دست خود را به داخل پرس ها فرو کرده، اگر دستشان احساس خنکی کرد، یونجه سالم و خشک است، اما اگر دستشان گرم شد، می تواند نشانه ای از کپک زدگی باشد. با استفاده از رطوبت سنج می توان به صورت دقیق میزان رطوبت یونجه ها را محاسبه نمود. در این روش باید از بخش های مختلف انبار، نمونه های مختلفی را جهت تست رطوبت انتخاب کرد. استفاده از نگهدارنده ها و تراکم بسته ها می تواند رطوبت سنج را با خطا مواجه سازد.