در صنعت دامپروری، یونجه به عنوان «طلای سبز» شناخته میشود، اما اگر مدیریت رطوبت در آن به درستی انجام نشود، این طلا میتواند به خاکستر تبدیل شود. یکی از چالش برانگیزترین مباحث در خرید و انبار کردن علوفه، تعیین رطوبت قابل قبول یونجه است. رطوبت، شمشیر دو لبه ای است که از یک سو برای حفظ برگ ها و خوشخوراکی ضروری است و از سوی دیگر، عامل اصلی فساد، کپک زدگی و حتی آتش سوزی انبارهاست.
در این مقاله از کهن ترید، به عنوان مرجع تخصصی تامین نهاده های دامی، به بررسی دقیق و علمی استانداردهای رطوبت یونجه، روش های اندازه گیری و تکنیک های مدیریت آن میپردازیم.چرا رطوبت یونجه حیاتی ترین فاکتور کیفی است؟
چرا رطوبت یونجه حیاتی ترین فاکتور کیفی است؟
رطوبت یونجه حیاتیترین فاکتور در تعیین عیار کیفیت و سلامت خوراک دام است که مدیریت دقیق آن (بین ۱۲ تا ۲۰ درصد) مرز میان سودآوری و خسارت را مشخص میکند؛ برخلاف تصور رایج، خشکی بیش ازحد باعث ریزش برگ های سرشار از پروتئین و کاهش ارزش غذایی یونجه میشود، در حالی که رطوبت کنترل نشده نیز خطراتی همچون کپک زدگی، ورود مایکوتوکسین ها به سیستم گوارش دام و حتی احتراق در انبار را به همراه دارد، بنابراین تامین یونجه ای که رطوبت آن بهصورت علمی از زمان برداشت تا بستهبندی به تعادل رسیده باشد، ضامن حفظ کیفیت محصول و سلامت گله خواهد بود.
محدوده رطوبت قابل قبول یا رطوبت استاندارد یونجه برای دامداری
یک قانون کلی برای همه یونجهها وجود ندارد. “چگالی” یا دانسیته بسته، تعیین کننده میزان رطوبت مجاز است. هرچه بسته متراکمتر باشد، خروج حرارت سخت تر بوده و در نتیجه یونجه باید خشک تر باشد.
1. بسته های مکعبی کوچک (Small Square Bales)
این نوع بسته بندی سنتی ترین حالت است. به دلیل تراکم کمتر و ابعاد کوچکتر، حرارت راحتتر از مرکز بسته خارج میشود.
-
رطوبت ایده آل: 15 تا 18 درصد
-
حداکثر رطوبت مجاز: 20 درصد
-
نکته کارشناسی: اگر رطوبت بالای 20 درصد باشد، نیاز به استفاده از مواد نگهدارنده (مانند اسید پروپیونیک) است، در غیر این صورت کپکزدگی حتمی است.
2. بسته های گرد بزرگ (Large Round Bales)
این بسته ها محبوبیت زیادی دارند اما ریسک بالاتری نسبت به بسته های کوچک دارند.
-
رطوبت ایده آل: 13 تا 16 درصد
-
حداکثر رطوبت مجاز: 18 درصد
-
نکته کارشناسی: در بسته های گرد، اگر رطوبت به 20 درصد برسد، دمای داخلی به سرعت بالا رفته و واکنش های شیمیایی آغاز میشود.
3. بسته های مکعبی بزرگ (Large Square Bales)
این بسته ها که اغلب برای مصارف صنعتی و حمل و نقل جاده ای (مانند بارهایی که کهن ترید تامین میکند) استفاده میشوند، بالاترین تراکم را دارند.
-
رطوبت ایده آل: 12 تا 14 درصد
-
حداکثر رطوبت مجاز: 16 درصد
-
خطر: به دلیل فشردگی بسیار زیاد، اگر رطوبت بالای 16 درصد باشد، حرارت در مرکز حبس شده و باعث “کاراملی شدن” یونجه یا سوختن پروتئین میشود.
خطرات رطوبت بالا: از واکنش مایلارد تا خاکستر شدن سرمایه
زمانی که رطوبت یونجه از حد مجاز فراتر میرود، چه اتفاقی در سطح میکروسکوپی می افتد؟
واکنش مایلارد (Maillard Reaction) و یونجه کاراملی
شاید دیده باشید که یونجهای قهوه ای رنگ است و بوی شیرین تنباکویی یا کارامل میدهد. دام ها ممکن است این یونجه را دوست داشته باشند، اما این نشان دهنده یک مشکل جدی است. در رطوبت بالا، باکتری های هوازی فعالیت کرده و گرما تولید میکنند (تا 60 درجه سانتیگراد). این گرما باعث میشود قندهای گیاه با پروتئین ها پیوند بخورند.
نتیجه؟ پروتئین غیرقابل هضم میشود. در آزمایشهای آنالیز کیفی، این پدیده به صورت افزایش ADIN (نیتروژن نامحلول در شوینده اسیدی) نشان داده میشود. یعنی شما پول پروتئین را داده اید، اما دام نمیتواند آن را جذب کند.
خطر کپک و مایکوتوکسین ها
رطوبت بالای 20 درصد بدون نگهدارنده، محیط کشتی عالی برای قارچ هایی نظیر آسپرژیلوس و فوزاریوم است.
-
تاثیر: کاهش مصرف خوراک، سقط جنین در دام آبستن، مشکلات تنفسی (ریه کشاورز) و کاهش تولید شیر.
-
کپک سفید گرد و غباری، نشانه قطعی رطوبت بالای زمان بسته بندی است.
احتراق خود به خود (Spontaneous Combustion)
این خطرناک ترین پیامد است. اگر رطوبت بالای 25 درصد باشد، فعالیت باکتریایی دما را به بالای 70 درجه میرساند. در این نقطه، باکتری های گرمادوست فعال شده و دما را بالاتر میبرند تا جایی که یونجه به نقطه اشتعال میرسد و بدون جرقه خارجی، انبار در آتش میسوزد.
خطرات رطوبت بسیار پایین (کمتر از 10 درصد)
برای تضمین کیفیت خوراک دام و جلوگیری از ضررهای ناشی از کپک زدگی در زمان خرید یونجه، سنجش دقیق میزان آب موجود در بافت گیاه پیش از تخلیه بار امری حیاتی است که کارشناسان کهن ترید همواره بر آن تأکید دارند.
جهت تشخیص رطوبت یونجه، دقیقترین راهکار برای دامداران صنعتی استفاده از رطوبت سنج (Probe) و نمونه گیری عمودی از حداقل ۱۰ عدل مختلف است، اما در صورت عدم دسترسی به ابزار دقیق، میتوان از تست تجربی و لمسی بهره برد؛ به طوری که اگر ساقه ها با فشار و پیچاندن در دست به جای شکستن و صدای ترد دادن، خم شوند یا حس خنکی در کف دست ایجاد کنند، نشان دهنده رطوبت بالای ۲۰ درصد است.
علاوه بر این، توجه به وزن عدل ها نیز راهگشاست، زیرا بسته هایی که بهطور مشکوکی سنگینتر از حد معمول هستند، غالباً حاوی رطوبت پنهان بوده و با به کارگیری ترکیبی این سه روش، میتوانید خریدی مطمئن و باکیفیت را تجربه کنید.
راهکارهای مدیریت یونجه با رطوبت مرزی
اگر باری را خریداری کردید یا تولید کردید که رطوبت آن در مرز خطر (مثلاً 18 تا 20 درصد برای بسته های بزرگ) است، چه باید کرد؟
-
چیدمان با فاصله: بسته ها را به صورت فشرده روی هم نچینید. بین ردیف ها فاصله بگذارید تا هوا جریان داشته باشد.
-
استفاده از نمک: پاشیدن نمک روی بسته ها در انبار یک روش سنتی است که تاثیر محدودی دارد اما میتواند تا حدی رطوبت سطحی را جذب کند (روش علمی دقیقی نیست).
-
پایش دما: تا 3 هفته اول انبارداری، هر روز دمای مرکز بسته های مشکوک را چک کنید. اگر دما از 50 درجه گذشت، باید بسته ها را باز کرده و هوادهی کنید.
اسید پروپیونیک: راه حل مدرن برای برداشت مرطوب
امروزه تولیدکنندگان حرفه ای برای حفظ کیفیت برگ و جلوگیری از ریزش آن، یونجه را با رطوبت بالاتر (حتی تا 25 درصد) بسته بندی میکنند اما در حین بسته بندی، اسید پروپیونیک به آن اسپری میکنند. این اسید ارگانیک مانع رشد کپک میشود. بنابراین، اگر یونجه ای خریدید که کمی مرطوب است اما بوی سرکه ضعیفی میدهد و کپک ندارد، نگران نباشید؛ این یونجه فرآوری شده و ارزش غذایی بالایی دارد (چون برگهایش حفظ شده است).
جمع بندی: یونجه استاندارد را از کجا بخریم؟
رطوبت یونجه یک عدد ساده نیست؛ بلکه تعیین کننده سود و زیان دامداری شماست. رطوبت زیر 12% یعنی هدر رفتن برگ و پروتئین، و رطوبت بالای 18-20% یعنی خطر کپک و آتش سوزی. رطوبت ایده آل برای اکثر یونجه های بازار ایران بین 14 تا 16 درصد است.
ما در کهن ترید با درک حساسیت این موضوع، تمامی بارهای یونجه ارسالی را از نظر سلامت فیزیکی، عدم وجود کپک و رطوبت استاندارد پایش میکنیم. هدف ما تامین نهاده ای است که هم برای دام شما خوش خوراک باشد و هم از نظر اقتصادی به صرفه.
